Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας καὶ ὁ Θεολόγος τῆς Θάσου

Αργύρης Μπακιρτζῆς - Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας καὶ ὁ Θεολόγος τῆς Θάσου

Τὰ παλιότερα σπίτια τοῦ Θεολόγου βρίσκονται στὴν περιοχὴ τοῦ μονύ-δριου τῆς Παναγίας καὶ ἔχουν πολύ ἁπλή διάρθρωση καὶ μορφή. Κτισμένο ἀπὸ ντόπιους μαστόρους περιβάλλονται ἀπὸ ψηλὸ μαντρότοιχο, πάνω στὸν ὁποῖο ἀνοίγεται ἡ στεγασμένη εἴσοδος μὲ τὸ φούρνο συχνὰ δίπλα της· εἴναι δίπατα, μὲ λιθοδομὴ λασπόκτιστη καὶ καλυμμένα μὲ σχιστόπλακες. Τὸ κατώγι συχνὰ σχηματίζεται ἀπὸ τὴν κλίση τοῦ ἐδάφους καὶ εἶναι στάβλος καὶ αποθήκη· τό ἀ-νώγι εἶναι κατοικία καὶ σ' αυτό ὁδηγεῖ πάντα ἐξωτερικὴ σκάλα, μὲ κτιστὰ σκαλοπάτια καὶ σανιδένιο τὸ πλατύσκαλο τῆς εἰσόδου, ποὺ σχηματίζει μικρὸν ἐξώστη πάνω ἀπὸ τὴν εἴσοδο τοῦ ἰσόγειου. Τά ανοίγματα εἶναι περιορισμένα, ἕνα ἤ δύο δίπλα στὴν πόρτα. Τὸ ἀνώγι, ὅπως καὶ τὸ κατώγι, εἶναι μονόχωρο, μὲ τζάκι καὶ νεροχύτη στὸ παράθυρο.

Συχνὰ δύο σπίτια ἔχουν κοινὴ στέγη καὶ ἐξώστη καὶ ξεχωριστὲς σκάλες καὶ εἰσόδους· σ' αὐτά κατοικοῦσαν οἰκογένειες ἀδελφών ἤ στενῶν συγγενῶν καὶ γι' αὐτό ὀνομάζονται «ἀδελφομοίρια». Κατὰ τὴν παράδοση τὸ πρῶτο σπίτι στὸ σημερινὸ Θεολόγο κτίστηκε ἀπὸ τοὺς ἀδελφούς Τριανταφύλλου, ὅταν ἐγκατέλειψαν τὸν ἀπέναντι οἰκισμό γιὰ νὰ προστατέψουν τὴν ἀδελφή τοὺς ἀπὸ τοὺς Τούρκους· τὸ σπίτι διασώζεται στὸ δυτικό άκρο τοῦ Θεολόγου ἀπέναντι ἀπὸ τὴν εἴσοδο τοῦ νεκροταφείου· πρόκειται γιὰ ἕνα δίπατο σπίτι μὲ ἐξωτερικὴ σκάλα πρὸς τὴν εἴσοδο τοῦ ὀρόφου, δεύτερη εἴσοδο στὴν πίσω πλευρὰ καὶ ἕνα παράθυρο. Ὁ σκοτεινὸς εσωτερικὸς χῶρος χωρίζεται μὲ τσατμὰ σὲ δύο μέρη, μὲ τζάκι τό καθένα, καὶ στεγάζεται μὲ ξύλινη στέγη καλυμμένη μὲ σχιστόπλακες, ποὺ τα νταμπάνια της ἔχουν διατομή 0,35x0,35 μ. περίπου (είκ. 10).

Τὰ φτωχόσπιτα αὐτά, μὲ τοὺς μαντρότοιχους καὶ τοὺς μπαξέδες, αὐτάρκη καὶ ἀπομονωμένα στὸ δικὸ τους χῶρο, δείχνουν τὸ χαρακτήρα τῆς ζωῆς τοῦ νησιοῦ ἀπὸ τὰ χρόνια ποὺ ἐμφανίζεται ἡ πειρατεία μέχρι τὶς ἀρχές τοῦ 19ου αἰ. Παρόμοια σπίτια συναντιοῦνται σ' ὁλόκληρο τὸν οἰκισμὸ καὶ σήμερα κατοικοῦνται ἔχοντας ξυλόσομπα μπροστὰ στὸ τζάκι, κρεβάτια στὶς δύο πλευρές του καὶ τραπέζι στὴ μέση τοῦ χώρου, ποὺ συχνὰ χωρίζεται σὲ δύο μικρότερους μὲ πρόχειρο χώρισμα.

Ὅταν ἠ Θάσος, στὶς ἀρχές τοῦ 19ου αἰ., ἀρχίζει νὰ βγαίνει ἀπὸ τὴν ἀπομόνωση της, τὰ σπίτια γίνονται μεγαλύτερα καὶ ἡ ἀρχιτεκτονική τοὺς ἐπηρεάζεται ριζικὰ ἀπὸ τὴ «μακεδόνικη» ἀρχιτεκτονική· ἡ σκάλα εἶναι ἐσωτερική καὶ ὁδηγεῖ ἐλεύθερα στὸ ἀνοιχτὸ στὴν ἀρχή χαγιάτι, ποὺ ἀργότερα κλείνει μὲ σειρὰ παραθύρων. Συχνὰ ὑπάρχει καὶ δεύτερη σκάλα, ἐξωτερική, διατηρώντας τὴν παράδοση τῆς παλιότερης ἀρχιτεκτονικῆς. Τὸ ἱσόγειο εἶναι ἀποθήκη τροφίμων καὶ ποτών σὲ μεγάλα πιθάρια, χῶρος ἐργασίας μὲ ἀργαλειό, ἀλλοῦ ἐλαιοτριβεῖο, καὶ στὰ μεγαλύτερα σπίτια ἔχει καὶ ἕνα δωμάτιο χειμωνιάτικο. Τά δωμάτια διατάσσονται γύρω ἀπὸ τό χαγιάτι τοῦ ὀρόφου.

Ό Α. Conze περιγράφει χαρακτηριστικὰ τὰ σπίτια τῆς Θάσου: «Οἱ σκεπὲς καὶ οί τοῖχοι τοὺς εἶναι καμωμένα ἀπὸ ἄσπρο μάρμαρο, ποὺ στόν ἀέρα γίνεται γκρίζο· χρησιμοποιοῦν συχνὰ τὸ μάρμαρο τῶν ἑρειπίων καὶ ἀποτελοῦνται ἀπὸ ἰσόγειο καὶ ὅροφο. Στὸ πάτωμα ὅπου στηρίζεται ὁ πάνω ὄροφος ὐπάρχει ἕνα χαγιάτι γιὰ τὸ καλοκαίρι, ποὺ δίνει ἀέρα καὶ σκιά. Τό ἐσωτερικό

Εἰκ. 10. Κύρια ὅψη τοῦ παλιότερου, κατά παράδοση, σπιτιοῦ του Θεολόγου.

ἔχει συνήθως ξύλινη ὀροφή καὶ μία πλευρά ξύλινη μὲ ἁρμάρια σκαλισμένα μὲ πολύ ἁπλά σχέδια· σὲ ἕνα ξύλινο στοιχεῖο περιμειρικὰ ἀκουμπᾶνε διάφορα ἀντικείμενα (κανάτια, κλειδιά, κλπ.). Τὸ τζάκι βρίσκεται πάνω στὸ πά-τωμα μὲ τὴ φούσκα προεξέχουσα καὶ ἀριστερά καὶ δεξιά του ἔχει καθίσματα μὲ πιὸ τιμητικές τίς θέσεις δίπλα στὴ φωτιά. Μία μικρὴ λάμπα κρέμεται σὲ ἐσοχή τοῦ τοίχου καὶ πίσω τὰ εἰκονίσματα, φτιαγμένα στὸ Ἅγιον Ὄρος. Ὅλα αὐτά συνθέτουν τὴν εἰκόνα ἑνός ἄνετου καλοεξοπλισμένου οἰκιακοῦ χώρου. Ή οἰκογένεια κάθεται γύρω ἀπὸ ἕνα χαμηλό τραπέζι 20 εκ. καὶ τρώει· στο ἵδιο μέρος απλώνονται τη νύχτα οἰ κουβέρτες γιὰ τὸν ὔπνο, ἐνῶ τὸ καλοκαίρι κοιμοῦνται ἔξω²⁸».

Μερικὰ σπίτια πάνω στὸ «Μεσοχώρι» καὶ ἀνατολικὰ τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς μποροῦν νὰ ὐπαχθούν σὲ μία τελευταία κατηγορία. Κτισμένα μὲ πέτρα λαξευμένη ἔχουν χαρακτήρα σπιτιῶν ἀστικών καὶ τὸ ἰσόγειό τους εἶναι συνήθως κατάστημα. Ὁ ὄροφος ἀποτελεῖται ἀπὀ μία κεντρικὴ διαμπερή σάλα, μὲ τὴ σκάλα στὴν πίσω πλευρά της καὶ τἀ δωμάτια στὶς δύο πλάγιες· ἡ σάλα ἀπολήγει σ' ἕνα μικρὸ σιδερένιο ἐξώστη, τοποθετημένο ἀξονικὰ στὴν κύρια ὄψη. Εἶναι σπίτια ποὺ κτίστηκαν γύρω στὸ 1900 ἀπὸ πλούσιους ἐμπόρους τοῦ χωριοῦ.

Ὅπως εἴδαμε, ἡ δημιουργία τοῦ Θεολόγου καὶ ό πρωταρχικός του ρόλος στο νησί συνδέεται μὲ μία περίοδο οἰκονομικής παρακμής καὶ ἀποκοπής ἀπὸ τον ἔξω κόσμο. Ἀπὸ τὸ 18ο αἰ. τὰ κύρια προϊόντα ἤταν τὸ λάδι, τὸ μέλι καὶ τὸ κερί²⁹. Ἡ γεωργία ἥταν παραμελημένη. Οἱ τεράστιες εκτάσεις τῶν ἀμπελιῶν αντικαταστάθηκαν σιγὰ σιγὰ ἀπὸ ἐλιές, ἐνῶ δεν ἐπιτρεπόταν ἡ ἐκμετάλλευση τῶν πλούσιων δασῶν ὅπως καὶ τῶν ὀρυχείων χρυσοῦ καὶ λατομείων μαρμάρου30. Ὁ πληθυσμός λιγόστευε καὶ στὴν οἰκονομική καὶ πολιτική παρακμή, κάτω ἀπὸ τὴν πίεση τῶν πειρατῶν, τῶν Τούρκων καὶ τῶν προεστῶν βρίσκεται ἡ ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα ποὺ ἀπασχόλησε τὸν G. Perrot, πῶς δηλαδή ὁ λαὸς τῆς Θάσου ποὺ διέθετε ἀνεπτυγμένο ἐθνικό αἴσθημα καὶ εἵχε τόσες πλουτοπαραγωγικὲς πηγές, δεν πολέμησε στὴν πρώτη γραμμὴ στὴν ἐπανάσταση του 1821, ὅπως τόσα νησιὰ τοῦ Αἰγαίου³¹. Ἕνας λόγος ἀκόμη ἥταν ὅτι οἱ Θάσιοι καλλιεργώντας τὸ εὔφορο ἔδαφος τοῦ νησιοῦ ἐξασφάλιζαν τὴν ἐπιβίωσή τους, τὴν ὁποία δεν ἧταν ἀναγκασμένοι νὰ ἀναζητοῦν στή θάλασσα καὶ ἔτσι σιγὰ σιγὰ ἀπομονώθηκαν³².

Ὁ ταγματάρχης Ν. Σχινᾶς, ποὺ πέρασε ἀπὸ τὸ Θεολόγο τὸ 1880, ἀναφέρει ὅτι τὸ χωριὸ «κεῖται ἐν μέσῳ πυκνοῦ δάσους καρυῶν, κακαβιῶν, μω-ρεῶν, δαμασκηνέων, ροδακινέων καὶ ἄλλων» καὶ ὅτι οἱ κάτοικοι τρέφονται «κυρίως δι' ἀραβοσίτου μιγνυομένου μὲ σίκαλιν»· ἀκόμη ὅτι παράγει «ἐκ τῶν παρὰ τὸν ὅρμον Ἀστρίς ἀμπέλων μέλανα οἷνον, ὅστις τιμᾶται περὶ τὰ 45 λεπτὰ ἡ ὀκά, πρὸς δὲ ἐξάγει ἔλαιον, μέλι, κηρόν, κατράμι, πίσσαν, φλοιὸν πιτύος, δαδί, ξυλείαν ναυπηγήσιμον καὶ καυσόξυλα, διατρέφει δὲ ἰκανά ποίμνια αἰγών, προβάτων, βοῶν καὶ ἀγελάδων καὶ μελίσσας· ἔτι δὲ παράγει δι' ἐσωτερικὴν κατανάλωσιν ροδάκινα, δαμάσκηνα, βερύκοκα, ρόδια, κλπ»³³.

Μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Θάσου καὶ τὴν ἐνσωμάτωση της στὸ ἑλληνικὸ κράτος, ὁ Θεολόγος συνεχίζει νὰ φθίνει· βασικὲς αἰτίες, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἀπομονωμένη θέση του, ἡ μὴ ὀργανωμένη καλλιέργεια καὶ ἡ μικρὴ ἕτσι ἀπόδοση τῆς ἐλιᾶς, ἡ ἐσωτερική μετανάστευση, ἐποχιακὴ στὰ καπνομάγαζα τῆς Καβάλας καὶ μόνιμη στὰ μεγάλα ἀστικά κέντρα, καὶ ἀκόμη ἡ μετανά-στευση στὴ Γερμανία ποὺ γίνεται μαζικὴ στὶς δεκαετίες τοῦ '30 καὶ τοῦ '60. Τελευταῖα, παρὰ τὴν κατασκευὴ τοῦ ἀσφαλτόδρομου τὸ 1970, ἡ ἀπότομη ἀνάπτυξη τοῦ Ποτοῦ (ἐπίνειου τοῦ Θεολόγου) ὡς παραθεριστικοῦ κέντρου ἔκανε πολλοὺς κατοίκους τοῦ Θεολόγου νὰ ἐγκατασταθούν μόνιμα ἐκεί³⁴.

Ἡ μεγάλη ἀνάπτυξη τοῦ τουρισμοῦ τοῦ νησιοῦ ἔφερε αὐτὰ τὰ χρόνια κίνηση στὸ χωριό, ὅμως ἡ μεγάλη πυρκαγιὰ τοῦ δεκαπενταύγουστου τοῦ '85, ποὺ ἔκαψε τὸ μισὸ νησί καὶ σχεδὸν ὅλες τὶς κοινοτικές ἐκτάσεις καὶ τὰ ζῶα τοῦ Θεολόγου, ἔδωσε ἔνα χτύπημα ἀπ' τὸ ὁποῖο τὸ χωριὸ δύσκολα θὰ συνέλθει. Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας, τελείως ἐγκαταλελει-μένο, δὲν εἶναι πιὰ οὔτε τόπος βοσκῆς αἰγοπροβάτων.

ΑΡΓΎΡΗΣ ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ

__________________

28. Conze. ὅ.π., σ 24-5
29. VacalopouIos, ὅ.π.,σ. 61.
30. Cousinery, ὅ.π.
31. Ρerrο t, ὅ.π., σ. 63.
32. Vacalopoulos, ὅ.π., σ. 38,
33. Ν. Σχινᾶς, Ὁδοιπορικαὶ σημειώσεις Μακεδονίας, Ἠπείρου, Ἀθήνα 1887, σ. 861
34. Α. Μπακιρτζῆς - Χ. Ντάλλη, Ὁ Θεολόγος καὶ οἱ ἄλλοι ὁρεινοί οἰκισμοὶ τῆς Θάσου, Προτάσεις προστασίας, Καβάλα 1978 (δακτυλογραφημένη μελέτη στὴ 12η Ἐφορεία Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων).