Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας καὶ ὁ Θεολόγος τῆς Θάσου

Αργύρης Μπακιρτζῆς - Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας καὶ ό Θεολόγος τής Θάσου

2. Τὸ «ἐργαστήρι», ἐξωτερικῶν διαστάσεων 4,10X5,00 μ. σὲ ἀπόσταση 2,10 μ. ἀπὸ τὴ βόρεια πλευρὰ τῆς ἐκκλησίας. Ὁ χαρακτηρισμὸς τοῦ κτίσματος ὡς «ἐργαστήρι» ὀφείλεται στὴν πληροφορία γερόντων Θεολογι-τῶν, ὄτι ἐκεῖ θυμοῦνται τον τελευταῖο καλόγερο νὰ ἐπισκευάζει κλειδαριές, καὶ στὴν ἰδιαίτερη πρωτοτυπία τῆς μικροκλίμακας τοῦ εσωτερικοῦ χώρου καὶ τῶν ἀνοιγμάτων του. Ἔχει ἰσόγειο καὶ ὅροφο, καθαροῦ ὔψους 1,25 μ. τὸ καθένα, καὶ ἕναν ὑπόγειο ἀποθηκευτικὸ χώρο ὔψους 0,90 μ. Ἡ εἴσοδος, πλάτους 0,63 μ. καὶ ύψους 1,10 μ., ανοίγεται στο δυτικό τοίχο τοῦ ἰσογείου καὶ ἔχει τοξωτὴ ἀπόληξη μὲ λαξευμένα μάρμαρα σὲ ἐσοχὴ ποὺ ὁρίζεται ἀπὸ μικρὲς σχιστόπλακες, ὅπως στὰ παράθυρα τῆς ἐκκλησίας· τὸ ἄνοιγμα ἔκλεινε μὲ σανιδωτὴ πόρτα ἡ ὁποία ἀσφάλιζε μὲ ἀμπάρα. Στο ἰσόγειο διατηροῦνται οἰ ὁπές τῶν δοκῶν τοῦ πατώματος καὶ τὸ τζάκι, ποὺ ἡ καμινάδα του ὑψώνεται 1,60 μ. πάνω ἀπὸ τὴν ἀστρέχα τῆς στέγης. Στὸν ὅροφο ἀνέβαιναν μὲ ἐσωτερικὴ ξύλινη σκάλα· ἀπὸ τὸ πάτωμά του σώζονται μόνο μικρὰ τμήματα τῶν δοκῶν. Στὴ δυτικὴ πλευρὰ του ἀνοίγονται δύο παράθυρα μὲ τοξωτὴ ἀπόληξη ποὺ κλείνουν μὲ σανιδωτὰ φύλλα καὶ στὴ βόρεια ἕνα μικρότερο ποὺ φωτίζει τὶς δύο κόγχες τοῦ ἀνατολικοῦ τοίχου.

Ἡ στέγη ἀνακατασκευάστηκε ἀπὸ τὸν ἐξαίρετο τεχνίτη τῆς περασμένης γενιᾶς Θανάση Ἀλεφαντή. Ὁ ξύλινος σκελετός της ἀποτελεῖται ἀπὸ τέσσερα διαγώνια τσιμπίδια, ποὺ ἀντιστηρίζονται ἀπὸ τέσσερα μικρότερα σὲ κάθε πλευρά· τέσσερα τσιμπίδια ἀκόμη ξεκινούν ἀπὸ τὰ μέσα τῶν πλευρῶν καὶ δύο ἀπὸ αυὰ σχηματίζουν μὲ τὴν ὁριζόντια γρεντιὰ τὸ μοναδικὸ ψαλίδι τῆς στέγης. Ἡ ἀστρέχα σχηματίζεται ἀπὸ τὶς σχιστόπλακες τῆς στέγης, στὴ δυτικὴ πλευρὰ τῆς ὁποίας διαμορφώνεται μία,—ἀντίστοιχη τῆς δυτικῆς πλευρὰς τῆς ἐκκλησίας—, ἀετωματικὴ ἀπόληξη (σχ. 2, 3, 8).

3. Τὸ ὀστεοφυλάκιο, ἀκάλυπτο κτίσμα ἀνάμεσα στὴν ἐκκλησία καὶ τὸ «ἐργαστήρι», εἶναι κτισμένο μὲ ξερολιθιὰ στὴν ἀνατολικὴ πλευρὰ του καὶ προσεγμένη τοιχοποιία μὲ λαξευμένα μάρμαρα, σχιστόλιθους καὶ συνδετικὸ ἀσβεστοκονίαμμα στὴ δυτικὴ. Ἀνάμεσα στὸ ἄνοιγμα τῆς εἰσόδου καὶ τὸ ἄνοιγμα τῆς καμπάνας, μὲ τοξοτὲς ἀπολήξεις καὶ τὰ δύο, βρίσκεται ἐντοιχισμένη σὲ ἐσοχὴ μαρμάρινη πλάκα μὲ ἐγχάρακτη ἐπιγραφή, ποὺ μνημονεύει τὸν κτήτορα καὶ τὴ χρονολογία κτίσεως τῆς λιθοδομῆς «ΚΥΡΙΛΟΣ 1872». Όπὲς στὴ λιθοδομὴ καὶ ἀπομεινάρια δοκῶν δείχνουν ὅτι πάνω ἀπὸ τὴν εἴσοδο ὑπῆρχε μᾶλλον κάποιο ξύλινο στέγαστρο. Στὸ ὀστεοφυλάκιο φυλάγονται τὰ ὀστὰ κοιμηθέντων Θεολογιτῶν, τῆς ἐποχῆς ποὺ ἡ Παναγία ἧταν κοιμητηριακὸς ναός, προτοῦ ἱδρυθεῖ τὸ νεκροταφεῖο τοῦ Ἁγίου Νικολάου στὸ δυτικὸ ἄκρο τοῦ οικισμού, στὸ β' μισὸ τοῦ 19ου αῖ.

4. Ὁ « Ἅ γ ι ο ς Μ ό δ ε σ τ ο ς » (εἰκ. 5, σχ. 4, 6, 9 ) ⁶ , δίπατο κτίσμα, ἐξωτερικῶν διαστάσεων 4 , 7 0 x 4 , 3 0 μ., στὴν ἀνατολικὴ πλευρὰ τοῦ ὁποίου κόλλησε μεταγενέστερα ἕνα ἰσόγειο πρόσκτισμα μήκους 5,70 μ. Ἡ εἴσοδος

Εἰκ. 5. Νοτιοδυτικὴ ἄποψη τοῦ «Ἁγίου Μόδεστου».

τοῦ ισογείου, ποὺ βρίσκεται στὴ νότια πλευρὰ τοῦ «Ἁγίου Μόδεστου», ἔχει ἄνοιγμα 0,80 μ., ὕψος 1,45 μ. καὶ ἀπολήγει σὲ χαμηλωμένο τόξο ἀπὸ λαξευμένο μάρμαρο σὲ ἐσοχή. Τὸ φραγμένο πρόχειρα μὲ πέτρες ἄνοιγμα

Σχ. 6. Νότια ὄψη «Ἁγίου Μόδεστου».

Σχ. 7. Τομὴ β-β.

τῆς βόρειας πλευρᾶς, σὲ ῦψος 1,00 μ. ἀπὸ τὸ δάπεδο, ἦταν τὸ στόμιο φούρνου γιὰ τὶς ἀνάγκες τοῦ μονύδριου· μπροστὰ του ὑπάρχει ἕνας πέτρινος πάγκος ὕψους 0,60 μ. Στὸ ἀντίστοιχο τμῆμα τῆς ἐξωτερικῆς ἐπιφάνειας τῆς τοιχοποιίας διακόπτεται ἡ ξυλοδεσιὰ καὶ διακρίνεται νεότερη τοιχοποιία, ἡ ὁποία κατασκευάστηκε ὅταν κατεδαφίστηκε τὸ ἐκτὸς τοῦ κτίσματος τμῆμα τοῦ φούρνου. Ἡ δυτικὴ πλευρὰ εἶναι γεμάτη ἀπὸ μικρές ἐντοιχισμένες θυρίδες γιὰ τὰ σκεύη καὶ τὰ ψωμιά, ἰδιαίτερα προσεγμένες στὴν κατασκευὴ τους μὲ δοκίδες καὶ σανίδες, ὤστε νὰ μὴ μένει ἀκάλυπτη ἡ τοιχοποιία. Μία ἀκόμη θυρίδα βρίσκεται δεξιὰ τῆς εἰσόδου χαμηλὰ, φραγμένη μὲ πέτρες, ὅπως καὶ ἡ ἡμικυκλική κόχγη στὸ μέσο τῆς δυτικής πλευράς, ἀπὸ τό δάπεδο μέχρι τὸ ταβάνι, ποὺ ἴσως προοριζόταν γιὰ τζάκι καὶ κατὰ τὴν κατασκευὴ ἐγκαταλείφθηκε.

Σχ. 8. Τομὴ γ-γ Σχ. 9. Τομὴ δ-δ «ἐργαστηρίου». Ἄγίου Μόδεστου.

Στὸν ὄροφο ὁδηγοῦσε ἐξωτερικὴ λιθόκτιστη σκάλα κολλημένη στὸ δυτικὸ τοῖχο· τμήματά της δὲ σώζονται. Ἡ εἵσοδός του ἔχει ἄνοιγμα 0,88 μ., ὕψος 1,45 μ. καὶ ἡμικυκλικὸ μαρμάρινο ὑπέρθυρο μὲ ἀνάγλυφο σταυρό. Τὸ τζάκι σχηματίζεται μὲ μία ἡμικυκλικὴ ἐκβάθυνση τῆς τοιχοποιίας τῆς βόρειας πλευρᾶς καἱ δύο φουρούσια, πάνω στὰ ὁποῖα πατάει ἕνα καμπυλωμένο δοκάρι καὶ πάνω τους ἡ λεπτὴ τοιχοποιία τοῦ μετώποῦ τοῦ τζακιοῦ· ἡ καπνοδόχος ἑνώνεται μὲ τὴν καπνοδόχο τοῦ φούρνου τοῦ ἰσόγειου, ποὺ βρίσκεται δεξιότερα, στὸ ὕψος τῆς ἀστρέχας, σχηματίζοντας κοινὴ καμινάδα. Ἀριστερὰ στὸ τζάκι ἀνοίγεται στὸν τοῖχο μία ὀρθογωνικὴ κόγχη, ποὺ κλείνει μὲ σανιδωτὸ φύλλο καὶ μία μικρὴ θυρίδα στὸ μέσο περίπου τοῦ ανατολικοῦ τοίχου. Στὴν πάνω περασιά τους περιτρέχει τὸ μισὸ δωμάτιο, σὲ ὕψος 1,80 μ. ἀπὸ τὸ πάτωμα, ἕνα ράφι, ἡ «πέλα», ὅπου ἀκουμποῦσαν διάφορα αντικείμενα· στὀ τζάκι ἀντιστοιχεῖ ἕνα μικρότερο ράφι, ἡ «πελούδα». Τὸ μοναδικὸ παράθυρο τοῦ ὀρόφου, μὲ τοξωτὴ ἀπόληξη, ἀνοίγεται πάνω ἀπὸ τὴν εἵσοδο τοῦ ἰσόγειου. Τὰ σανιδωτὰ φύλλα τῶν εἰσόδων ἀσφάλιζαν μὲ μάντα-λα καὶ ἀμπάρες συρόμενες στὸ πάχος τῶν τοίχων.

Σχ. 10. Τομὴ α-α τῆς ἐκκλησίας.

Ή στέγη εἷναι μάλλον ἡ ἀρχική καὶ σχηματίζεται ἀπὸ τέσσερα τσιμπίδια κάθετα στά μέσα τῶν πλευρῶν τά τσιμπίδια σχηματίζουν ἔνα ζευκτὸ μὲ τὴν κύρια γρεντιά, πάνω στὴν ὁποία πατάει ὁ μπαμπάς, καὶ δύο ἡμίζευκτα μὲ τις δύο μικρότερες γρεντιές τοποθετημένες κάθετα πάνω στήν κύρια· μικρότερα τσιμπίδια, δύο στήν πλευρά τοῦ τζακιού καὶ ἀπὸ τέσσερα στις άλλες, ἀντιστηρίζουν τὸ διαγώνια. Ἡ τοιχοποιία λεπταίνει στὴ νότια πλευρὰ τοῦ ορόφου καὶ είναι καλοδουλεμένη μὲ λαξευμένα μάρμαρα στις ἀκμὲς καὶ στὰ ἀνοίγματα· φέρει, ἀνὰ 1,00 μ. περίπου, ζωνάρια (ξυλοδεσιές) ἐσωτερικὰ καὶ ἐξωτερικὰ δεμένα μὲ κλάπες (ἐγκάρσια ξύλα).

Τὸ ἰσόγειο πρόσκτισμα στήν ἀνατολική πλευρά τοῦ «Ἁγίου Μόδεστου» ήταν χώρος κατοικίας μὲ ξύλινο πάτωμα ὑπερυψωμένο κατά 0,60 μ. γιά μόνωση. Τά ανοίγματα, ὀρθογωνικὰ μὲ τις ξύλινες κάσες ὁρατὲς στὴν ὄψη, βρίσκονται στὴ νότια πλευρὰ πρὸς τὴν ἐκκλησία. Ὁ κύριος χώρος ἔχει τὸ τζάκι στὴν ἀνατολικὴ πλευρὰ του, ἔναν εὐρύχωρο σοφρὰ στὴ βορειοανατολικὴ γωνία δίπλα στὸ τζάκι καὶ ἕνα παράθυρο δίπλα στὴν εἴσοδο, στὴν ὁποία ὁδηγεῖ μία λιθόκτιστη σκάλα τριῶν σκαλοπατιῶν. Μία πόρτα σέ ξυλοκατασκευὴ μὲ μεσάντρες, μισοπεσμένη σήμερα, ὁδηγεῖ σέ ἕνα μικρότερο χώρο, ὄπου ἁνοίγεται ἕνα δεύτερο παράθυρο. Στὸ κτίσμα αὐτό, ποὺ δὲν ἔχει τὴ μικροκλίμακα τῶν ἀνοιγμάτων καὶ τῶν χώρων τοῦ «ἐργαστηρίου» καὶ ἑνμέρει τοῦ «'Αγίου Μόδεστου», ἔμενε γύρω στὸ 1930 ὁ θεραπευτὴς μοναχὸς Γυμνάσιος Λαυριώτης, κατὰ κόσμον Χρῆστος Τζανέτος, ποὺ κατεῖχε τὶς θεραπευτικὲς ἰδιότητες τῶν φυτῶν καὶ τῶν ζώων, μὲ τὸ συνοδό του μοναχὸ Ἐμμανουήλ. Ἡ φήμη του ὡς θεραπευτῆ ἧταν μεγάλη καὶ πλῆθος κόσμου συνέρρεε ἀπὸ ὅλη τὴν Ἑλλάδα καὶ κατέλυε στὸν περίβολο τοῦ μοναστηριοῦ μέχρι ποὺ οἱ γιατροὶ τοῦ νομοῦ Καβάλας πέτυχαν τὴν ἀπομάκρυνση του⁷.

5. Ὁ περίβολος, ὁ φούρνος καὶ ὁ ληνός. Ἕνας περίβολος ἀπὸ ξερολιθιὰ, ῦψους 1,00 - 1,50 μ., περιβάλλει τὴν ἔκταση τοῦ μονύδριου· στὴ βορειοδυτικὴ πλευρά του, 8,00 μ. ἀπὸ τὴν ἐκκλησία, ἀνοίγεται ἡ εἴσοδος που διαμορφώθηκε τό 1840, ὅπως μαρτυρεῖ ἡ χαραγμένη χρονολογία σέ ἕνα ἀγκωνάρι τοῦ λαμπᾶ τῆς εἰσόδου. Τήν ἴδια ἑποχὴ πρέπει νὰ κτίστηκε ὁ ληνός, δίπλα στὴν εἴσοδο, ὁ ὁποῖος ἀργότερα μετασκευάστηκε σὲ στάβλο καὶ ὁ φοῦρνος, μὲ ἑξωτερικὴ εἵσοδο στὸ δρόμο, ποὺ ἐξυπηρετοῦσε ἀνάγκες τοῦ χωριοῦ. ἀπὸ τά δύο κτίσματα ἀπομένουν οί τοῖχοι σέ χαμηλό ῦψος.

Ἡ πρώτη φάση τῆς εκκλησίας τῆς Παναγίας, ποὺ ἧταν μᾶλλον ἕνα ἀπὸ τὰ πολλὰ μετόχια τῆς μονῆς Φιλόθεου στή Θάσο, χρονολογεῖται, ὅπως προαναφέρθηκε, πρίν ἀπὸ τό 1633· στή φάση αυτή ανήκει μόνο τό ανατολικότερο τμήμα της. Τό υπόλοιπο τῆς εκκλησίας, τό «εργαστήρι» καὶ ό «Ἄγιος Μόδεστος» πρέπει νά είναι σύγχρονες κατασκευές, γιατί έχουν κοινά κατασκευαστικά καὶ μορφολογικά χαρακτηριστικά.

Άπό τά τέλη τοῦ 18ου αἰ. τό νησί αρχίζει νά βγαίνει ἀπὸ τὴν ἀπομόνωσή του. Τό εμπόριο καὶ οί επαφές μὲ τὴν απέναντι στεριά, καθώς καὶ ὁ ἐρχομός Δυτικομακεδόνων καὶ Ἠπειρωτών μαστόρων ἐπηρεάζουν τις συνθῆκες ζωῆς τοῦ νησιοῦ καὶ τό χαρακτήρα τής αρχιτεκτονικής του. ἀπὸ τὸ 1803 μέχρι τό 1807 κτίζονται συγχρόνως πολλές εκκλησίες, οί Ἄγιοι Ἀπόστολοι καὶ ό Ἄγιος Γεώργιος στὸ Καζαβήτι, ἡ Κοίμηση τῆς Θεοτόκου στὶς Μαριές, ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος στὸ Κάστρο καὶ ὁ Ἅγιος Δημήτριος στὸ Θεολόγο· κατὰ πάσα πιθανότητα αυτό συμπίπτει μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν Τούρκων ἀπὸ τὴ Θάσο⁸. Οί ἐκκλησίες κατασκευάζονται εὐρύχωρες, τρίκλιτες, μὲ γυναικωνίτη, στὸν ὀποῖο ὁδηγοῦν ἐσωτερικὴ καὶ ἐξωτερικὴ σκάλα, καὶ θυμίζουν λαϊκὴ ἀρχιτεκτονικὴ καὶ ἐκκλησίες τὴς ἐποχῆς αυτῆς τῆς ἠπειρωτικῆς Μακεδονίας.

Ή μονόχωρη Παναγία πρέπει νὰ κτίστηκε λίγα χρόνια πιὸ μπροστά, γιατὶ τὰ παραπάνω στοιχεία μόλις ἐμφανίζονται καὶ διακρίνεται, κυρίως στὰ ἀνοίγματα, μία ἐπαφὴ μὲ τὴ βυζαντινὴ παράδοση ποὺ ὀφείλεται στὴν ἀπομόνωση τοῦ νησιοῦ γιὰ αἰῶνες καὶ στὴν ἐπικοινωνία μὲ τὸ Ἅγιον Ὄρος. Ἀντίθετα στὴ μορφὴ τῶν ἀνοιγμάτων τών ἐκκλησιών ποὺ προαναφέρθηκαν παρατηρείται μία ἐξελικτικὴ σχηματοποίηση.

Γιὰ τοὺς παραπάνω λόγους νομίζω ὅτι ἡ ἐκκλησία τῆς Παναγίας, τὸ «ἐργαστήρι» καὶ ὁ «Ἅγιος Μόδεστος» μποροῦν νὰ χρονολογηθοῦν στὰ μέσα τοῦ β' μισοῦ τοῦ 19ου αἰ. Τὴν ἄποψη αὐτὴ συνεπικουρεῖ καὶ ἡ προφορικὴ μαρτυρία ἑνὸς γέροντα ἱεροψάλτη τοῦ χωριοῦ, τοῦ Μήτσου Γαλανοῦ, ὅτι θυμάται χαραγμένη σὲ μία πέτρα τῆς ἐκκλησίας τὴ χρονολογία 1780⁹, ποὺ θὰ καλύφθηκε προφανῶς ἀπὸ τὰ συνεχὴ ἀσβεστώματα· τὴν ἵδια ἐποχὴ πρέπει νὰ χρονολογούνται καὶ οἱ τοιχογραφίες τῆς ἐκκλησίας.

__________________

6. Ὑποθέτω πὼς θὰ φυλαγόταν ἐκεῖ κάποια εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Μόδεστου, ποὺ θεωρείται προστάτης καὶ θεράπων τῶν ἄρρωστων ζώων.
7. Παρ' ὄτι ταλαιπωρήθηκε ἀφάνταστα, συνελήφθηκε ἐπανειλημμένα, κλείστηκε στὸ Δαφνί, ἔμεινε ψηλά ἡ φήμη του ώς θεραπευτῆ. Λέγεται ὅτι μία μόνο μέρα τοῦ Ἰουλίου 1930 εἴχαν συρρεύσει στο Θεολόγο 2.500 άνθρωποι ζητώντας θεραπεία. Στις εφημερίδες τῆς εποχῆς τὸν ἀποκάλεσαν κατὰ καιροὺς θαυματοποιὸ, μεγάλο φακίρη, νέον Ἰησοῦν, μεγαλομάρτυρα, Παντελεήμονα, ἄγιο, σωτήρα, Ἰπποκράτη, ἀλλά καὶ ἀγύρτη, ἀποκρυφιστή, ἐξορκιστὴ καὶ τρελό. Γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὶς θεραπεῖες του βλ. Γ. Κ ο υ κ ά, Ὁ Γυμνάσιος Λαυριώτης, Ἀθήνα 1975.

8. Μ. Ε. Cousinery, Voyage dans la Macedonie, Παρίσι 1831, σ. 104. Ό Cousinery ποὺ ἐπισκέφθηκε τό νησί στις ἀρχές τοῦ 19ου αἰ. δέν εἵδε τούρκικο πληθυσμὸ παρὰ μόνο διοικητικοὺς υπαλλήλους.

9. Κ. Χιόνη, Ὁ ναὸς τῆς Παναγίας Θεολόγου Θάσου, «Τὸ Φῶς», μηνιαία ἔκδοσις τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Φιλίππων, Νεαπόλεως καὶ Θάσου, άριθ. 53 (Αῦγουστος-Σεπτέμβριος 1973) 127.