Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας καὶ ὁ Θεολόγος τῆς Θάσου

Αργύρης Μπακιρτζῆς - Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας καὶ ό Θεολόγος τής Θάσου

Στις αρχές τοῦ 18ου αἰ., ὅταν τό νησί παρακμάζει μὲ τὴν άνθηση τῆς πειρατείας καὶ τὴν καταστροφή τοῦ ἐμπορίου, οἱ κάτοικοι τῶν πλούσιων ἐμπορικών οικισμῶν τῆς νοτιανατολικῆς παραλίας τοῦ νησιοῦ ἀναγκάζονται νὰ ἐκαταλείψουν σταδιακά τις ἀκτές καὶ νὰ καταφύγουν στὸ ἐσωτερικό τοῦ νησιοῦ¹⁸. Ἐγκαθίστανται μάλλον στὸ δυτικό ἄκρο τοῦ ἥδη ὑφιστάμενου οίκισμοῦ καὶ πιθανόν γύρω στὸ μονύδριο τῆς Παναγίας. Στή μετακίνηση αὐτή τοῦ πληθυσμοῦ ὀφείλεται τό ὅτι καὶ σήμερα ἡ κοινότητα Θεολόγου διαθέτει τις μεγαλύτερες ἐκτάσεις στο νησί, τά 116.500 ἀπὸ τά 380.000 καλλιεργήσιμα στρέμματα. Ἡ πιὸ παλιά μνεία τοῦ Θεολόγου ώς οικισμοῦ γίνεται ἀπὸ τον Reinach, ὁ ὁποῖος παραθέτει τό κείμενο μιᾶς ἐπιγραφῆς τοῦ 1708 ἀπὸ βρύση τοῦ Θεολόγου¹⁹.

Ό πρώτος αυτός οἰκισμός ποὺ ὀνομάζεται «Πέρα μαχαλάς», κατοικούνταν ἀπὸ Ἔλληνες καὶ Τούρκους καὶ ἧταν ἔδρα Τούρκου διοικητή. Κατά τὴν παράδοση καταστράφηκε σέ μία ἐπιδρομή Μαλτέζων πειρατῶν²⁰, ποὺ ἔσφαξαν ὄλους τούς Τούρκους μετά ἀπὸ πρόσκληση τῶν χριστιανῶν τοῦ Θεολόγου. Ό G. Perrot ἔχει τή γνώμη ὅτι οί τοῦρκοι ἐγκατέλειψαν τον οἰκισμό, γιατί ἡ ζωή τοὺς εἶχε καταντήσει ἀφόρητη ἀπὸ τις πειρατικές ἐπιδρομές²¹. Ἄλλες προφορικές παραδόσεις λένε ὅτι ἀπὸ τὴν άρχή οί Τοῦρκοι κατοίκησαν τή μία πλευρά τοῦ ρέματος, ένῶ οἱ χριστιανοί τὴν ἀπέναντι²², ἤ ακόμη ὄτι ἡ ἴδρυση ἀπὸ τούς χριστιανούς τοῦ Θεολόγου στή σημερινή του θέση ὀφείλεται στή διαμάχη τῶν συνοίκων τοῦ πρώτου οίκισμοῦ Ελλήνων καὶ Τούρκων.

Στή θέση τοῦ πρώτου οἰκισμοῦ ὐπάρχει σήμερα πλῆθος ἐρειπωμένων σπιτιῶν καὶ ἄλλων κτισμάτων, ποὺ δὲ δίνουν ὅμως ἀρκετὰ στοιχεῖα γιὰ τὴ μελέτη τῆς τυπολογίας καὶ τῆς μορφῆς τους· ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἠ γραμμική του ἀνάπτυξη, ἀντίστοιχη τῆς άνάπτυξης τοῦ ἀπέναντι οἰκισμοῦ. Ὁ δρόμος συναντᾶ πρῶτα τὴν ἐκκλησία τῆς Παναγίας (σχ. 12), κοντὰ στὴν πηγὴ Καρτσιλιώτινα, ἰδιοκτησία τῆς Μαρίας Κλήμη, ἐγγονής τοῦ Νίκου Βασιλικοῦ, ὁ ὁποῖος τὴν ανοικοδόμησε στὶς αρχὲς τοῦ αἰώνα· ἐξωτερικών διαστάσεων 4,39 Χ 9,12 μ., παρουσιάζει ἐνδιαφέρον, γιατὶ στή νεότερη ἐκκλησία ἐνσωματώθηκε ἡ κόγχη τοῦ ἱεροῦ τής παλιότερης, ἁνοίγματος 1,10 μ. καὶ βάθους 0,68 μ., καὶ οἱ κόγχες τῆς πρόθεσης καὶ τοῦ διακονικοῦ. Στήν κὸγχη σώζεται σέ κακή κατάσταση μία ἐνδιαφέρουσα τοιχογραφία τῆς Παναγίας, ποὺ πρέπει νὰ καθαριστεί γιὰ νὰ δώσει χρονολογικά στοιχεία.

Σχ. 12. Πέρα μαχαλάς. Κάτοψη ἐκκλησίας Παναγίας.

Ὁ δρόμος στή συνέχεια, 300 μ. περίπου ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τῆς Παναγίας, συναντᾶ τὴν ἐκκλησία τοῦ Ταξιάρχη Μιχαὴλ Ἀρχάγγελου, ἡ ὁποία, ὅπως μαρτυρεῖ ἡ ἐπιγραφή τῆς ἐντοιχισμένης μαρμάρινης πλάκας πάνω ἀπὸ τὴν εἴσοδο, ἀνοικοδομήθηκε ἐκ βάθρων τὸ «1859 Ἰουλίου 25». Γύρω της διακρίνονται ἐλάχιστα θεμέλια μιᾶς παλιότερης ἐκκλησίας, πάχους θεμέλιου 0,85 μ. καὶ εξωτερικῶν διαστάσεων, πλάτους 9,75 μ. καὶ πιθανοῦ μήκους 19,75 μ.· δέν ἀποκλείεται, λόγῳ τού μεγέθους της, νὰ ἧταν ἠ κύρια ἐκκλησία τοῦ οἰκισμοῦ.

Στὸ σημεῖο αὐτὸ ὁ δρόμος πάλι διακλαδώνεται. Τὸ ἕνα τμῆμα του καταλήγει στὸ σημερινὸ χωριὸ στὸ ῦψος τῆς ἐκκλησίας τού Ἀγίου Δημητρίου ἀφοῦ περάσει τὸ ρέμα ἀπὸ μία τοξωτὴ γέφυρα, ποὺ διατηρεῖται μὲ τὸ καλντερίμι της σὲ καλὴ κατάσταση· στὴ θέση αὐτή, ποὺ ονομάζεται «Τοῦ μαραγκοῦ τὸ πήδημα», σώζεται ἀκέραιος ἕνας παλιὸς νερόμυλος. Τὸ ἄλλο τμῆμα συνεχίζει ἀνατολικά, διασχίζει πολλὰ ἐρείπια, συναντᾶ ένα καμίνι ἀσβέστη καὶ, πρὶν καταλήξει στὸ Θεολόγο, στὸ ῦψος τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, συναντᾶ στὸ ἀνατολικότερο σημείο τοῦ οἰκισμού ἕνα μισογκρεμισμένο τετράγωνο πύργο· κτισμένος μὲ ἀργοὺς λίθους, ἀσβεστοκονίαμα καὶ πολλές ξυλοδεσιές, έχει ἐξωτερικές διαστάσεις 4,86x4,80 μ., πάχος τοίχου 1,30 μ. καὶ διατηρεῖται σὲ ῦψος 2,50 μ. περίπου²³. Πρόκειται προφανῶς γιὰ τὸν πύργο (είκ. 8), ὅπου κατὰ τὴν παράδοση κρύφτηκαν μερικοί Τοῦρκοι στή διάρκεια ἐπιδρομῆς Μαλτέζων πειρατῶν²⁴. Ή ὕπαρξη τοῦ «μνημειακοῦ» αὐτοῦ ἕργου, ποὺ βρίσκεται κοντὰ σὲ μεσαιωνικὰ πρότυπα, ἐνισχύει τὴν ἄποψἠ μας ὅτι ὁ πρῶτος οἰκισμὸς τοῦ Θεολόγου ἱδρύθηκε πολὺ πρὶν ἀπὸ τὸ 18ο αἰ., πιθανότατα στὸ 16ο, στὴ θέση αὐτή.

Εικ. 8. Βορειοδυτική ἄποψη του πύργου στὸν πρῶτο οἰκισμὸ τοῦ Θεολόγου.

Ό Θεολόγος στὴ σημερινή του θέση δημιουργήθηκε στὶς ἀρχὲς τοῦ 18ου αι., ὅταν ἄρχισε νὰ ἑγκαταλείπεται ὁ ἀπέναντι οικισμός, τουλάχιστον ἀπὸ τούς χριστιανούς κατοίκους του, οἱ ὁποῖοι ἐγκαταστάθηκαν ἀρχικὰ στὴν περιοχή γύρω ἀπὸ τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας, ὅπου πιθανὸν ὑπῆρχε ἥδη ἕνας οἰκιστικὸς πυρήνας. Ή ἀνάπτυξη τοῦ οἰκισμοῦ ποὺ καθορίστηκε ἀπὸ τὴ βραχώδη πλαγιὰ βόρεια καὶ τὸ ρέμα μὲ τούς μπαξέδες ἀπὸ ἀνατολικά πρὸς δυτικά εἶναι γραμμική, γύρω ἀπὸ τρεῖς δρόμους άξονες, τή «Λάκα», τὸ «Μεσοχώρι» καὶ τὸ «Ἀγώγι», ποὺ συνδέονται μεταξύ τοὺς μὲ κάθετα λιθόστρωτα σοκάκια. Σχηματικά μποροῦμε νὰ διακρίνουμε τρεῖς φάσεις ἀνάπτυξης, γύρω ἀπὸ τὶς εκκλησίες τῆς Παναγίας, τοῦ Ἁγίου Δημητρίου (εἰκ. 9) καὶ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς. Τὰ κέντρα μὲ τὶς κοινόχρηστες λειτουργίες ἀναπτύσσονται κατὰ μῆκος τῆς «Λάκας» καὶ τοῦ «Μεσοχωρίου» ἔχοντας κάποιο ὑποτυπῶδες ἄνοιγμα γιὰ πλατεία.

Εἰκ. 9. Νοτιοδυτική ἄποψη της ἐκκλησίας του Άγιου Δημητρίου στὸ Θεολόγο.

Ἡ «Λάκα», ὁ κύριος δρόμος τῆς α' φάσης ἀνάπτυξης τοῦ οίκισμοὺ, ξεκινᾶ ἀπὸ τό νεκροταφεῖο τοῦ Ἁγίου Νικολάου, 250 μ. δυτικά τοῦ μονύδριου τῆς Παναγίας· 250 μ. ἀνατολικά τοῦ μονύδριου ἑνώνεται μὲ τὸ «Μεσοχώρι» στὸ ῦψος τής ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Στὸ σημεῖο αὐτό δημιουργεῖται ἔνα ἄνοιγμα τοῦ δρόμου, μὲ πλατάνι, καφενεῖα καὶ καταστήματα, τό κέντρο τοῦ «Κάτω μαχαλᾶ». Ἡ ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, κτισμένη τὸ 1803, εἶναι τρίκλιτη βασιλικὴ μὲ γυναικωνίτη καὶ ξυλόγλυπτο τέμπλο, μοναδικῆς τέχνης, τοῦ ἰδίου ἕτους. εἶναι ή μεγαλύτερη ἀπὸ τὶς πολλὲς ἐκκλησίες τῆς Θάσου τῆς α' 10ετίας τοῦ 19ου αἰ., γιατὶ κτίστηκε σὰν κεντρικὴ ἐκκλησία τοῦ Θεολόγου τὴν ἐποχή ποὺ ὁ οἰκισμὸς εἷχε πρωταρχικὴ θέση στὸ νησί, ἕδρα τοῦ ἀρχικοτσαμπάση (μπὰχ τζορμπατζῆ) ἤ προέδρου, ὅπως λεγόταν ἀργότερα. Αὐτὸς ἧταν ὁ ἀντιπρόσωπος ὄλων τών ραγιάδων τοῦ νησιοῦ, ὐπεύθυνος στὸ σουλτάνο καὶ ὁ τίτλος του ἀνῆκε στὴν πιὸ πλούσια καὶ ἰσχυρή οικογένεια τοῦ Θεολόγου. Ἤδη τό 1712 ἀναφέρεται ὁ ἀρχικοτσα-μπάσης τῆς Θάσου Σωτήριος ἀπὸ τὸ Θεολόγο²⁵ καὶ γνωρίζουμε τρεῖς ἀκόμη,τὸ Χατζηγιώργη Μεταξά, τὸ Χατζηγιάννη καὶ τὸ Χατζησταμάτη κατὰ τὴν περίοδο ἀπὸ τὸ1813, ὁπότε παραχωρεῖται τὸ νησί στοὺς Αἰγυπτίους, μέχρι τὸ 1840, ποὺ ὀνομάζεται ἀρχικοτσαμπάσης ὁ Χατζηκωνσταντὴς ἀπὸ ιὴν Παναγία²⁶. Την ἐποχὴ αὐτή, μετὰ τὴν ἐκκαθάριση τῆς πειρατείας στὸ Αἰγαῖο, ὁ Θεολόγος παύει νὰ εἶναι πρωτεύουσα τοῦ νησιοῦ, πράγμα ποὺ ἐπιβάλλεται ἀπὸ τὴν ἀνάγκη τῆς ἐπικοινωνίας μὲ τὴ στεριὰ καὶ ἰδιαίτερα μὲ τὴν Καβάλα. Ὁ Λιμένας, τὸ μεγάλο λιμάνι τής ἀρχαιότητας, ποὺ τὰ χρόνια αὐτά εἶναι ἐπίνειο τῆς Παναγίας, ἀρχίζει νὰ ξαναζωντανεύει καὶ ή Θάσος βγαίνει ἀπὸ τὴν απομόνωσή της²⁷.

Μὲ τὴν ἱδρυση τῆς ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, τὸ «Μεσοχώρι» γίνεται καὶ ἐξακολουθεῖ μέχρι σήμερα νὰ εἶναι ὁ κύριος δρόμος τοῦ οἰκισμοῦ. Στὴ νότια πλευρά του πρὸς τὸ ρέμα καὶ σὲ ἀπόσταση 250 μ. περίπου ἀπὸ τον Ἄγιο Δημήτριο κτίστηκε τὸ 1871 ἡ ἐκκλησία τῆς Ἅγίας Παρα-σκευῆς. Στὸ ὕψος τῆς ἐκκλησίας, σὲ ἕνα πλάτωμα καὶ κατά μῆκος τοῦ δρόμου, ἀναπτύχθηκε τὸ κέντρο τοῦ «Πάνω μαχαλᾶ», μὲ καφενεῖα καὶ ἐμπορικά. Κοντὰ στὸ πλάτωμα, βόρεια, διατηροῦνται οἱ τοῖχοι τοῦ κονακιοῦ, ἕδρας τῆς τούρκικης καὶ κατόπιν τῆς ἐλληνικῆς διοίκησης. Λίγα χρόνια μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση τὸ κονάκι κάηκε ἀπὸ ἀπροσεξία ἑνὸς κρητικοῦ χωροφύλακα, ὅταν ἅπλωσε τὰ ροῦχα του στὴ σόμπα νὰ στεγνώσουν. Σὲ ἕνα νέο πλάτωμα τοῦ δρόμου, 150 μ. ἀνατολικότερα, βρίσκεται μισογκρεμισμένο τὸ σπίτι τοῦ ὁπλαρχηγού ἀρχικοτσαμπάση τοῦ νησιοῦ Χατζηγιώργη Μεταξᾶ, μὲ ἐγχάρακτη χρονολογία 1820, καὶ τὸ μετόχι τῆς μονῆς Ἀρχαγγέλου, ὅπου φυλάγεται ὁ Ἅγιος «Ἦλος». Στὴν περιοχή αὐτὴ τοῦ «Πάνω μαχαλᾶ» βρίσκονταν τὰ σπίτια τῶν πιὸ πλούσιων οἰκογενειών τοῦ Θεολόγου. Ἀνάμεσα στοὺς δύο μαχαλάδες, ποὺ συγχωνεύτηκαν γύρω στὸ 1925, ὑπῆρχε μεγάλη ἀντίθεση ποὺ διατηρήθηκε μέχρι σήμερα. Ὀξύτατη ἀντιδικία ξέσπασε, ὅταν κάηκε τὸ σχολεῖο,—τὸ πρῶτο ποὺ κτίστηκε στὸ νησί, τὸ 1850—, ποὺ βρισκόταν στὰ σύνορα τῶν δύο μαχαλάδων καὶ οἰ κάτοικοι τοῦ «Πάνω μαχαλᾶ» κατάφεραν νὰ κπστεῖ τὸ νέο σχολεῖο δίπλα στὴν ἐκκλησία τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς. Οἱ κάτοικοι τοῦ «Κάτω μαχαλά», ἀπὸ ἀντίδραση, ὅταν ὁ παπὰς τοῦ «Πάνω» ἕκανε τὴ λιτανεία τοῦ «Ἁγίου Ἥλου», ποὺ γινόταν ἐναλλὰξ ἀπὸ τοὺς παπάδες τῶν δύο μαχαλάδων, τὸν γιουχάισαν καὶ ἡ λιτανεία δὲν ξανάγινε. Στό νέο σχολεῖο εἵναι ἐντοιχισμένο ἀνάγλυφο «Θρακὸς ἱππέως».

__________________

18. Π. Κοντογιάννης, Οἱ πειραταὶ καὶ ἡ Θάσος, Ἀθήνα 1915, σ. 33-6. Ἡ μετακίνηση αὐτὴ τῶν πληθυσμῶν δὲν μπορεῖ νὰ χρονολογηθεῖ πολὺ παλιότερα, γιατὶ ὅταν ό πατὴρ Braconnier (Omont, Missions archeologiques francaises en Orient au XVII^e et au XYIII^es., Π, Παρίσι 1902, σ. 1035-7) ἐπισκέφθηκε τὴ Θάσο τὸ 1707, πρωτεύουσα τοὺ νη-σιοῦ ἐξακολουθούσε νὰ εἶναι ὁ Λιμένας καὶ ὑπῆρχαν ἀκόμη παραλιακὰ χωριά· ὁπωσδήποτε ὅμως οἱ κάτοικοι τῆς ΝΔ παραλίας τοῦ νησιοῦ, ἡ ὁποία ἀποτελοῦσε ἰδανικὸ καταφύγιο γιὰ τοὺς πειρατές, πρέπει νὰ μετακινήθηκαν πιὸ γρήγορα άπὸ τοὺς ἄλλους.
19. S. Reinach, Chroniques d' Orient, Παρίσι 1891, σ. 255. Ἡ μνεία τοῦ κτήτορα μὲ τις λέξεις «Βασιλικὸς τό γέννημα» σημαίνει κατὰ πάσαν πιθανότητα «ἀπό βασιλική γενιά».
20. Α. Conze, Reise auf den Inseln des trakischen Meeres, Άννόβερο 1860, σ. 29.
21. G. Ρerrοt, Memoires sur 1'ile de Thasos, Παρίσι 1864, σ. 62.
22. Ρerrot, ὅ.π.
23. Πρβλ. τὸ μεγαλύτερο ἀλλὰ παρόμοιο κατασκευαστικὰ ἔργο τῶν ἀρχῶν τῆς τουρκοκρατίας στὸ Ὀρφάνι τοῦ νομοῦ Καβάλας.
24. Conze, ὅ.π.
25. Vacalopoulos, ὅ.π., σ. 33, σημ. 4.
26. Vacalopoulos, σ. 48.
27. Vacalopoulos, σ.59.