Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας καὶ ὁ Θεολόγος τῆς Θάσου

Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας βρίσκεται στὸ νοτιοδυτικὸ ἂκρο τοῦ Θεολόγου, κοντὰ στὸ ρέμα τῆς Ἁγίας Βασιλικῆς, κατὰ μῆκος τοῦ ὁποίου ἐκτείνεται ὁ οἰκισμός (σχ. 1). Τὰ κτήρια τοῦ μονύδριου εἶναι τὰ παρακάτω:

1. Ἡ ἐκκλησία τῆς Παναγίας (ἐξωτερικῶν διαστάσεων 15,20 x6,00μ.) ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸν κυρίως ναὸ (ὲσωτερικῶν διαστάσεων, μαζί μὲ τὴν κόγχη τοῦ ἱεροῦ, 10,00x4,40 μ. καὶ πάχος τοίχου 0,80 μ.) καὶ τὸν πρόναο. Ὁ χῶρος τοῦ πρόναου ὁρίζεται ἀπὸ τὸ γυναικωνίτη καὶ διαχωρίζεται ἀπὸ τὸν κυρίως ναὸ μὲ ἕνα «δόντι» 0,20 μ. Μετὰ τὴν εἴσοδο, ποὺ βρίσκεται στὸ μέσο τῆς δυτικῆς πλευρᾶς, τρία λιθόκτιστα σκαλοπάτια ὁδηγοῦν στὸ στρωμένο μὲ σχιστόπλακες ἑνιαῖο δάπεδο τῆς ἐκκλησίας. Ἀριστερά τῆς εἰσόδου μία σκάλα τριῶν λιθόκτιστων καὶ ἐννέα ξύλινων σκαλοπατιῶν ὁδηγεῖ στὸ γυναικωνίτη· ὁ χῶρος κάτω ἀπὸ τὴν ξύλινη σκάλα κλείνει μὲ κατακόρυφες σανίδες σχηματίζοντας μικρὰ ντουλάπια. Στὴ βόρεια πλευρὰ τῆς ἐκκλησίας τέσσερα μαρμάρινα σκαλοπάτια ὁδηγοῦν στὴν ἐξωτερική εἵσοδο τοῦ γυναικωνίτη, τῆς ὁποίας ἡ πόρτα ἀσφαλίζει μὲ μάνταλο καὶ ἀμπάρα, ὅπως καὶ ἡ πόρτα τῆς κύριας εἰσόδου τοῦ ναοῦ. Στὶς τρεῖς πλευρὲς τῆς ἐκκλησίας μέχρι τὸ τέμπλο εἶναι τοποθετημένα ξύλινα στασίδια πάνω σὲ κτιστὴ βάση ὕψους ἑνὸς σκαλοπατιοῦ ἐπενδυμένη στὴν ἀκμή της μὲ δύο ἐπιμήκεις σανίδες. Μπροστὰ στὸ ἱερό βρίσκονται δύο μανουάλια μὲ κτιστὴ πυραμιδοειδὴ βάση καὶ ξύλινη ἀπόληξη, ἐνῶ σὲ ἀπόσταση 2,50μ. ἀπὸ τὸ τέμπλο, στὸ κέντρο περίπου τοῦ ναοῦ, εἷναι τοποθετημένο ἕνα ὀμφάλιο, κυκλικὴ μαρμάρινη πλάκα, κάτω ἀπὸ τὴν ὁποία βρέθηκε παλιότερα ἕνα πήλινο ἀγγείο· ἡ κατασκευὴ στὸ σύνολό της θυμίζει ἐγκαίνιο ναοῦ (εἰκ. 1-3, σχ. 2,10).

Τὸ ξύλινο τέμπλο εἷναι ἁπλῆς μορφῆς καὶ χωρίζεται καθ' ὕψος σὲ τρεῖς σειρές, μὲ μόνο διακοσμητικὸ στοιχεῖο ταινίες μὲ γλυφὲς ποὺ περιβάλλουν τὰ θωράκια στὴν κάτω σειρά, τὰ «Δεσποτικά» στὴ μεσαία καὶ τὴ Μεγάλη Δέηση στὴν ἐπάνω¹. Τὰ θωράκια ἀποτελοῦνται ἀπὸ σανίδες, ἐκτὸς ἀπὸ μία περίπτωση, ὅπου εἷναι τοποθετημένη μεγάλη σχιστόπλακα. Τὰ «Δεσποτικά», οἱ μεγάλες δηλαδὴ εἰκόνες τοῦ τέμπλου, ἔχουν ἀφαιρεθεί καὶ ἀντικατασταθεῖ ἀπὸ νεότερες. Ἡ Μεγάλη Δέηση, ὅπως συνηθίζεται στοὺς μικροὺς ναούς, δὲν ἀποτελεῖται ἀπὸ ξεχωριστὲς εἰκόνες, ἀλλά εἶναι ζωγραφισμένη σὲ ἑνιαία φαρδιὰ σανίδα, 0,35 μ., ποὺ καταλαμβάνει ὅλο τὸ πλάτος τοῦ ναοῦ˙ οἱ εἰκόνες χωρίζονται μεταξύ τους μὲ ζωγραφισμένη κιονοστοιχία. Στὴν εἰκόνα τοῦ Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου ὑπάρχει ἡ παρακάτω γραπτὴ ἀφιερωματικὴ ἐπιγραφή:

Μνἠστη K(ύρι)ε τῶν δούλον/ τοῦ Θ(εο)ῦ Ἰωάνου ἡερέος / τοῦ Ξανθόπουλου. πρεσβι/τέρις Μαρίας. / ἔτου(ς) ,ΖΡΜΑ (7141 =1633). Παρόμοια ἐπιγραφή

Σχ. 1. Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας. Τοπογραφικό.

ὐπάρχει καὶ στὴ δεσποτικὴ εἰκόνα τῆς Παναγίας, ποὺ ἀπὸ χρόνια ἔχει μεταφερθεῖ στὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου². Τὸ ἔτος τῶν ἐπιγραφῶν εἶναι terminus ante quem γιὰ τὴν ἀρχικὴ φάση τῆς ἐκκλησίας. Τὸ βυζαντινὸ ὄνομα Ξανθόπουλος ποὺ ἀναφέρεται στὴν ἐπιγραφὴ συναντιέται καὶ σήμερα στὸ Θεολόγο.

Είκ. 1. Δυτικὴ ὄψη τῆς ἐκκλησίας τῆς Παναγίας, τοῦ ὀστεοφυλάκιου καὶ τοῦ «ἐργαστηρίου».

Τὸ τέμπλο ἀπολήγει στὸ μεγάλο ξύλινο σταυρὸ μὲ τὴ ζωγραφισμένη παράσταση τοῦ Ἐσταυρωμένου, ποὺ πατάει στὶς οὐρὲς δύο συμμετρικὰ τοποθετημένων δρακόντων· μέσα ἀπὸ τὰ στόματά τους βγαίνουν κάλυκες λουλουδιῶν, στοὺς ὁποίους στηρίζονται τὰ «λυπητερὰ» (ἤ λυπηρά), εἰκονίδια τῆς Παναγίας καὶ τοῦ Ἰωάννη τοῦ Θεολόγου, ποὺ περιβάλλονται ἀπὸ γλυπτὰ πλαίσια. Ὁ σταυρὸς φέρει περιμετρικὰ κληματίδες μὲ σταφύλια, ἐνῶ τὰ ἄκρα τῶν κεραιῶν του σχηματίζουν πεπλατυσμένους σταυροὺς μὲ παραστάσεις τῶν συμβόλων τῶν τεσσάρων Εὐαγγελιστῶν³ καὶ περιβάλλονται ἀπὸ κρινάνθεμα. Τὸ κομψὸ καὶ ἐνδιαφέρον αὐτὸ ξυλόγλυπτο δὲ φαίνεται νὰ ἀνήκει στὸ ἵδιο τέμπλο μὲ τὴ Μεγάλη Δέηση καὶ τὴ δεσποτικὴ εἰκόνα τῆς Παναγίας· πάντως, σύμφωνα μὲ τὶς ζωγραφικές παραστάσεις, καθὼς καὶ τυπολογικά, μπορεῖ κι αὐτὸ νὰ τοποθετηθεῖ στὸ 17ο αἰ.⁴ (εἰκ. 4).

Εἴκ. 2. Νότια ὄψη τῆς ἐκκλησίας τῆς Παναγίας.

Εἰκ. 3. Ἀνατολικὴ ὄψη τῆς ἐκκλησίας τῆς Παναγίας.

Σχ. 2. Κάτοψη ἐκκλησίας, «ἐργαστηρίου» καὶ ὀστεοφυλάκιου.

Ὁ ἀνατολικὸς τοῖχος τῆς ἐκκλησίας, μήκους 3,35 μ., παρουσιάζει ἀπόκλιση ἀπὸ τὴν κάθετο στὸν ἐπιμήκη ἄξονά της, καθὼς καὶ μικρὴ ἀπόκλιση ἀπὸ τὴν κατακόρυφο προς τά εξω˙ ἀνῆκε σέ παλιότερη ἐκκλησία καὶ αργότερα ἐνσωματώθηκε στὸ νεότερο κτίσμα, ὅπως καὶ ἡ Μεγάλη Δέηση. Σ' ἀυτὸν ἀνοίγονται ἡ κόγχη τοῦ ἰεροῦ, διαμέτρου 2,30 μ. καὶ βάθους 1,38 μ., καὶ ή ἡμικυκλικὴ κόγχη τῆς πρόθεσης. Στὴ βόρεια, ὅπως καὶ στὴ νότια πλευρὰ τοῦ ἰεροῦ, ἀνοίγεται μία ὀρθογωνικὴ κόγχη˙ ἡ δεύτερη κλείνει μὲ σανιδωτὸ φύλλο ζωγραφισμένο μὲ ἐνδιαφέρουσα παράσταση ἀνθοδοχείου, ἀπ' ὅπου ἀσύμμετρα ἁπλώνονται καὶ καλύπτουν ὅλη τὴν ἐπιφάνεια τοῦ φύλλου καὶ τῆς κάσας κλάδοι μὲ ἄνθη καὶ φύλλα.

Τὰ παράθυρα, τέσσερα στὸ νότιο τοῖχο καὶ ἕνα στὴν κόγχη τοῦ ἰεροῦ, φαρδαίνουν πρὸς τὰ μέσα· τὰ δύο τοῦ ἰεροῦ καταλήγουν ἐξωτερικὰ σὲ σχισμές. Τὰ ὑπόλοιπα, ποὺ ἀντιστοιχοῦν δύο στὸν κυρίως ναὸ καὶ ἕνα στὸ γυναικωνίτη, ἔχουν γιὰ πλαίσια καλοδουλεμένα μάρμαρα, ἐνῶ μικρὰ κομμάτια ἀπὸ σχιστόπλακες ὁρίζουν ὑπερκείμενα τόξα μὲ τυφλὰ τύμπανα σὲ ἐσοχή.

Εἰκ. 4. Τμήμα τῆς Μεγάλης Δέησης καἰ ὁ Σταυρὸς τοῦ τέμπλου τῆς ἐκκλησίας τῆς Παναγίας.

Ἡ ἐξωτερικὴ τοιχοποιία εἷναι κατασκευασμένη μὲ σχιστολιθικὲς πέτρες καὶ πλάκες· οἱ ἀκμὲς τῶν πλευρῶν καὶ τὰ πλαίσια τῶν ἀνοιγμάτων σχηματίζονται μὲ λαξευμένους μαρμαρόλιθους. Δύο ρωμαϊκὰ μαρμάρινα ἀρχιτεκτονικὰ μέλη ἐντοιχίστηκαν στὴν τοιχοποιία σὲ β' χρήση: μία σχηματοποιημένη ἀνθεμωτὴ ἀπόληξη μαρμάρινου καλύμματος σαρκοφάγου στὴ νοτιοανατολικὴ γωνία τοῦ ναοῦ καὶ μισὴ βάση ἀγάλματος στὴ μικρὴ σκάλα ποὺ ὁδηγεἶ στὴν εἴσοδό του. Ἀκόμη στὴ βάση τῆς τοιχοποιίας τοῦ ἐγκαταλειμμένου καφενείου, ἀπέναντι στὴν εἴσοδο τοῦ μονύδριου, εἴναι ἐντοιχισμένο ἔνα ἐπιτύμβιο ἀνάγλυφο μὲ παράσταση νεκρόδειπνου. Ἡ περιοχὴ φαίνεται πὼς ἥταν κατοικημένη στὰ ρωμαϊκὰ χρόνια. Ἐκτὸς ἀπὸ πολλὰ μαρμάρινα κομμάτια ἐντοιχισμένα σὲ τοίχους σπιτιῶν τοῦ Θεολόγου, ἔχουν ἐντοπιστεῖ ἕνας ρωμαϊκὸς τάφος νότια τῆς ἐκκλησίας τοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, 250 μ. δυτικὰ τοῦ οἰκισμοῦ, καὶ ρωμαϊκὴ κεραμεικὴ στὴ θέση Μανταλούδι, 4 χλμ. δυτικότερα, σὲ μία περιοχή ὅπου συναντήσαμε πολλὲς ἐρειπωμένες μονόχωρες ἐκκλησίες καὶ ταφὲς⁵.

Ἡ καλυμμένη μὲ σχιστόπλακες στέγη τοῦ ναοῦ δὲν εἶναι ἡ ἀρχική. Ὁ ξύλινος σκελετός της ἀποτελεῖται ἀπὸ ψαλίδια ἀνὰ 0,65 μ., μὲ ἐναλλὰξ μονά καὶ διπλὰ τσιμπίδια· τὰ πάνω πατοῦν στὴν τοιχοποιία, ἐνῶ τὰ κάτω στὶς ἄκρες τῆς ὀριζόντιας γρεντιᾶς καὶ στηρίζουν τὸ νταμπάνι ποὺ περιτρέχει στὸ μέσο τοῦ ὕψους της τὴ στέγη. Στὴ δυτικὴ πλευρά της σχηματίζεται ἀετωματικὴ ἀπόληξη ἀνοίγματος 2,50 μ., ἀνῶ ἡ ἀστρέχα σχηματίζεται ἀπὸ προεξέχουσες, ἐνσωματωμένες στὴν τοιχοποιία, σχιστόπλακες καὶ ἕνα κυμάτιο ἁπλῆς μορφῆς ἀπὸ σοβά.

Μεγάλο μέρος τοῦ ἀνατολικοῦ μισοῦ τῆς βόρειας καὶ νότιας πλευρᾶς καὶ ἡ ἀνατολικὴ πλευρὰ τοῦ ἐσωτερικοῦ χώρου καλύπτονται ἀπὸ τοιχογραφίες.

__________________

1. Γιὰ τὰ μεταβυζαντινὰ τέμπλα βλ. Κ. Καλοκύρη, Ἂθως, θέματα ἀρχαιολογίας καὶ τέχνης. Ἔρευναι μεταβυζαντινῶν ἁγιορείτικων τέμπλων, Ἀθήνα 1963, σ. 177-186, καὶ Ε. Τσαπαρλῆ, Ξυλόγλυπτα τέμπλα Ἠπείρου 17ου-α' ἡμίσεος 18ου αἰ., Ἀθήνα 1980.
2. Τὶς ἐπιγραφὲς διάβασε κάπως διαφορετικὰ ὁ Κ. Χιόνης, Παναγιὲς τῆς Θάσου: «Μακεδόνικη Ζωή», τεῦχος 111 (Αύγουστος 1975) 41: «Μνήστε κε των δουλον τοῦ ΘΥ Ιωάννου ηερεος Ξανθοπουλου πρεσβυτεριου Μαρίας ἔτους ΖΡΜΑ'».
3. Τά 4 σημεῖα τοῦ σταθεροῦ σταυροῦ τοῦ ζωδιακοῦ κύκλου, ποὺ συμβολίζονται στοὺς 4 εὐαγγελιστές (Ά. Μπέιλυ, Οἱ ἆθλοι τοῦ Ἠρακλῆ, ἑλλην. μετάφρ., Ἀθήνα 1975, σ. 254), στά 4 θηρία τῆς Ἀποκάλυψης (Ἀποκάλυψη IV, 6, 7) καὶ στά 4 ζῶντα πλάσματα τοϋ προφήτη Ἰεζεκιήλ (Ἰεζεκιήλ I, 14).
4. Καλοκύρη,ὅ.π.
5. Στὴν περιήγηση μας μὲ τὸν ἀδελφό μου Χαράλαμπο, ἀρχαιολόγο, στὴν περιοχὴ τοῦ Θεολόγου μᾶς ὁδήγησε ὁ Θεολογίτης φύλακας ἀρχαιοτήτων Βασίλης Οἰκονόμου, ὁ ὀποῖος μέσα σὲ δύσβατες περιοχὲς μᾶς ὐπέδειξε πλῆθος χαμένα λείψανα τοῦ παρελθόντος.Αργύρης Μπακιρτζῆς - Τὸ μονύδριο τῆς Παναγίας καὶ ὁ Θεολόγος τῆς Θάσου